Khoa học xã hội và Nhân văn

Khi AI trở thành đồng tác giả: Lỗ hổng pháp lý và yêu cầu cấp bách về bảo hộ bản quyền (03/12/2025)

Trí tuệ nhân tạo (AI) đang tham gia ngày càng sâu vào mọi lĩnh vực sáng tạo, từ hội họa, âm nhạc đến điện ảnh và văn học. AI vẽ tranh, làm thơ, sáng tác ca khúc, viết kịch bản hay dựng phim không còn xa lạ. Thực tế này mở ra nhiều tiềm năng mới cho nghệ thuật nhưng đồng thời đặt ra những thách thức lớn về đạo đức và đặc biệt là bản quyền trong thời đại số.

Những năm gần đây, thị trường sáng tạo Việt Nam chứng kiến sự bùng nổ của các sản phẩm ứng dụng AI. Bộ phim “Quỷ nhập tràng”—do ê-kíp Việt Nam thực hiện với sự hỗ trợ của AI—đạt doanh thu 150 tỷ đồng chỉ sau thời gian ngắn công chiếu. Trước đó, hàng loạt MV triệu view của đạo diễn trẻ Phạm Vĩnh Khương như “Bức tranh Đại Việt”, “Tiệc trắng”, “Mắt bão” gây tiếng vang nhờ sử dụng AI trong quá trình sáng tạo. Anh cũng đã sản xuất bộ phim khoa học viễn tưởng dài 180 phút bằng AI với tên “Shadow of the Wolf”. Trên thế giới, tác phẩm mỹ thuật đầu tiên do AI sáng tác được đấu giá nửa triệu USD; hay như nữ nhà văn Qudan Rie đoạt giải Akutagawa với cuốn tiểu thuyết có sự hỗ trợ của AI.

Sự phổ biến của AI giúp nghệ sĩ mở rộng khả năng thử nghiệm phong cách, tăng năng suất sáng tạo và tạo ra những hình thức nghệ thuật mới. Tuy nhiên, đi kèm với đó là loạt câu hỏi pháp lý phức tạp. Sự tham gia của AI vào việc mô phỏng phong cách nghệ sĩ, tạo hình ảnh, viết lời thoại hay thậm chí dựng toàn bộ một bộ phim khiến các quy định bảo hộ tác quyền truyền thống trở nên lạc hậu.

Theo luật hiện hành, đặc biệt là Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi 2022), quyền tác giả thuộc về “người trực tiếp tạo ra tác phẩm”. Nhưng khi AI tạo ra nội dung mà không có “tác giả” rõ ràng, pháp luật chưa có câu trả lời: quyền tác giả thuộc về người nhập lệnh, công ty phát triển AI hay đơn vị sở hữu dữ liệu huấn luyện? Bộ luật Dân sự 2015 cũng chưa coi nội dung số do AI tạo ra là tài sản, nên nếu xảy ra tranh chấp sẽ rất khó xử lý.

Trong bối cảnh đó, một số công cụ công nghệ mới đã được phát triển nhằm hỗ trợ bảo vệ bản quyền. Đơn cử là nền tảng Certiva của Trung tâm Giám định và Chứng thực bản quyền số (Hiệp hội Sáng tạo và bản quyền tác giả Việt Nam), ứng dụng blockchain để tạo lập chứng cứ pháp lý về danh tính tác giả và thời điểm tạo tác phẩm. Dù không thay thế đăng ký bản quyền chính thức, Certiva giúp tác giả chứng minh quyền sở hữu khi xảy ra tranh chấp—đặc biệt hữu ích khi ngày càng nhiều tác phẩm bị AI đạo nhái, sao chép trái phép.

Tuy vậy, các chuyên gia nhận định việc hoàn thiện khung pháp lý mới là yêu cầu cấp thiết. Cần sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ theo hướng: Công nhận nội dung do AI tạo ra là tác phẩm hợp pháp; Xác định người nhập lệnh AI là tác giả, trừ khi có thỏa thuận khác; Làm rõ quyền tài sản, quyền sao chép, phân phối và khai thác kinh tế đối với tác phẩm do AI hỗ trợ; Quy định minh bạch dữ liệu huấn luyện và cơ chế cấp phép sử dụng trong trường hợp thương mại.

Tại Kỳ họp thứ 10 Quốc hội khóa XIV, đại biểu Lê Hoàng Anh đã đề nghị chỉ cho phép AI sử dụng dữ liệu công khai cho mục đích phi thương mại; còn với mục đích thương mại phải có sự đồng ý của chủ sở hữu quyền tác giả hoặc thông qua cơ chế cấp phép tập thể. Nếu không quy định chặt chẽ, doanh nghiệp AI có thể khai thác các tác phẩm báo chí, văn học, nghệ thuật để tạo sản phẩm mới vì lợi nhuận, khiến tranh chấp bản quyền thêm phức tạp.

AI mang lại cơ hội lớn cho sáng tạo nghệ thuật, nhưng cũng đặt ra thách thức lớn không kém. Hoàn thiện pháp lý, xây dựng quy chuẩn sử dụng dữ liệu và bảo vệ quyền tác giả là điều kiện tiên quyết để văn hóa nghệ thuật phát triển bền vững trong kỷ nguyên AI./.

P.T (tổng hợp)

Ngày cập nhật: 18/11/2025

https://www.vista.gov.vn/vi/news/khoa-hoc-xa-hoi/khi-ai-tro-thanh-dong-tac-gia-lo-hong-phap-ly-va-yeu-cau-cap-bach-ve-bao-ho-ban-quyen-12365.html