Thông tin kết quả nhiệm vụ KH&CN

Nghiên cứu bảo tồn bãi giống định cư một số loài hải sản kinh tế, quý hiếm ở vùng biển Hải Phòng (15/10/2025)

Đề tài khoa học và công nghệ cấp thành phố “Nghiên cứu bảo tồn bãi giống định cư một số loài hải sản kinh tế, quý hiếm ở vùng biển Hải Phòng” được Ủy ban nhân dân thành phố phê duyệt, giao Viện nghiên cứu Hải Sản chủ trì thực hiện năm 2022, nghiệm thu tháng 12/2024. Đề tài nghiên cứu nhằm cung cấp các cơ sở khoa học vững chắc nhằm bảo vệ và phát triển bền vững các loài hải sản này. Đồng thời, kết quả nghiên cứu sẽ hỗ trợ xây dựng các chính sách bảo tồn hiệu quả, góp phần duy trì và phục hồi nguồn lợi thủy sản quý giá của khu vực, mang lại lợi ích lâu dài cho cả hệ sinh thái biển và cộng đồng ngư dân.

Nghiên cứu cho thấy, vùng biển Hải Phòng với sự phong phú và đa dạng về các loài hải sản, đặc biệt là những loài động vật biển quý hiếm và có giá trị kinh tế cao, đã từ lâu là nguồn tài nguyên vô cùng quý báu đối với ngư dân và ngành thủy sản Việt Nam. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, tình trạng khai thác quá mức và ô nhiễm môi trường biển đã làm suy giảm nghiêm trọng số lượng các loài hải sản, đặc biệt là các loài quý hiếm như hải sâm, nhuyễn thể và nhiều loài hải sản khác. Các bãi giống định cư, những khu vực quan trọng đối với sự sinh sản và phát triển của các loài này, đang bị đe dọa và giảm sút, gây ra những ảnh hưởng trực tiếp đến sự ổn định của quần thể hải sản và sự bền vững của nghề thủy sản trong khu vực.

Bãi giống định cư đóng vai trò rất quan trọng trong hệ sinh thái biển, cung cấp nguồn giống cho các loài hải sản quý hiếm, có giá trị kinh tế cao hoặc mang ý nghĩa quan trọng đối với các khu vực biển. Mặc dù đã có một số chương trình khảo sát về nguồn lợi hải sản ở vùng biển Hải Phòng, nhưng các nghiên cứu về bãi giống của các loài hải sản có giá trị kinh tế và quý hiếm tại đây hầu như chưa được triển khai rộng rãi và chi tiết về sự phân bố và sinh thái của các bãi giống này tại các khu vực đảo như Bạch Long Vĩ, Cát Bà, Long Châu. Các nghiên cứu về diễn biến sinh thái và cơ chế phát tán của các bãi giống đặc hữu cũng chưa được xem xét kỹ lưỡng, khiến cho việc xây dựng cơ sở khoa học để đề xuất giải pháp bảo tồn bãi giống hải sản định cư ở vùng biển Hải Phòng chưa thể thực hiện một cách tổng thể và hệ thống. Sự thiếu hụt bãi giống tự nhiên cho các loài này làm giảm cơ hội sinh sản và phát triển bền vững của chúng, dẫn đến việc quần thể không thể tự tái tạo và phục hồi một cách tự nhiên. Đặc biệt, khi những loài này có giá trị kinh tế cao, sự suy giảm của chúng không chỉ ảnh hưởng đến đa dạng sinh học mà còn gây thiệt hại lớn cho ngành thủy sản và sinh kế của cộng đồng ngư dân. Việc tiến hành nghiên cứu và bảo vệ các bãi giống định cư của các loài như hải sâm, vẹm xanh, ốc đụn đốm và cầu gai tại vùng biển Hải Phòng, nhằm duy trì sự ổn định của hệ sinh thái biển và tạo điều kiện cho các loài này phục hồi và phát triển trong tương lai.

Một số bãi giống đặc trưng tại vùng biển Bạch Long Vĩ.

Từ kết quả tổng hợp nghiên cứu của các nước trong khu vực và trên thế giới có thể nhận thấy, một xu hướng bảo tồn quan trọng đối với các loài hải sản quý hiếm, nhất là những loài hải sản định cư đã và đang được tiến hành, và đã đem lại những hiệu quả nhất định, nhằm khôi phục lại nguồn lợi hải sản đảm bảo phong phú, bền vững. Những nghiên cứu trước đây cho thấy được tiềm năng về các loài hải sản của Hải Phòng là rất đa dạng và phong phú cả về các loài động vật kinh tế quý hiếm và nguồn lợi của chúng. Tuy nhiên, trong thời gian gần đây do các hoạt động khai thác quá mức dẫn đến tình trạng nguồn lợi các loài quý hiếm bị suy giảm nghiêm trọng, nhiều bãi giống bố mẹ và bãi giống con non không còn xuất hiện ở vùng biển Hải Phòng. Trong khi đó, chưa có nghiên cứu chuyên sâu về vị trí, phân bố, diễn biến sinh thái của các bãi giống định cư tại vùng biển Hải Phòng để có những cơ sở khoa học cho việc bảo tồn, phát triển bền vững lâu dài các loài quý hiếm này

Kết quả điều tra, khảo sát vùng ven bờ và lân cận thuộc khu bảo tồn biển đảo Bạch Long Vĩ cho thấy các bãi giống định cư tiềm năng tập trung chủ yếu ở vùng phía Tây Bắc và vùng phía Đông đảo Bạch Long Vĩ, còn vùng phía Tây Nam và vùng phía Tây Bắc của đảo có ít hoặc không có bãi giống định cư. Nguyên nhân có thể là vì vùng nước thuộc khu vực phía Tây và Tây Nam là có nền đáy chủ yếu là cát và đá tảng, ngoài ra đây là khu vực cầu cảng, khu vực neo đậu tàu/thuyền thường xuyên, do đó các loài hải sản phân bố ít hoặc không phân bố các khu vực này. Tại vùng biển quần đảo Long Châu đã xác định được 06 bãi giống của 06 loài động vật đáy khác nhau. Các bãi giống này được hình thành chủ yếu ở ven các chân đảo, bãi cát ven các đảo nhỏ thuộc quần đảo Long Châu. Độ sâu phổ biến của các bãi giống trong khoảng từ 5m đến 10m nước. Các bãi giống thuỷ sản được ghi nhận ở vùng biển Long Châu chủ yếu có diện tích nhỏ, phổ biến trong khoảng từ 90m2 đến 500m2, một số bãi diện tích chỉ khoảng 20m2. Trong đó có một số là bãi giống đơn loài, nhưng chủ yếu là các bãi giống đa loài, với mật độ phân bố từ vài cá thể/m² đến hơn trăm cá thể/m². Những bãi giống của các loài như Hải sâm đen, Ốc đụn đốm, Cầu gai so và Vẹm xanh có diện tích lớn, mật độ cao và giá trị kinh tế lớn.

Bãi giống định cư rất nhạy cảm với cả yếu tố tự nhiên và con người. Việc quản lý tốt bãi giống đòi hỏi sự kết hợp giữa bảo vệ môi trường và kiểm soát các hoạt động con người để duy trì một hệ sinh thái cân bằng và bền vững. Đã xây dựng được tiêu chí xác định bãi giống định cư đã được xây dựng và áp dụng thực tiễn tại vùng biển Hải Phòng với 11 bãi giống được ghi nhận và đề nghị khoanh vùng bảo vệ cho 4 loài thủy sản quý hiếm: Hải sâm đen, Ốc đụn đốm, Cầu gai so và Vẹm xanh. Cụ thể, trong đó vùng biển Bạch Long Vĩ có 3 bãi giống (cho Hải sâm đen và Ốc đụn đốm), vùng biển Long Châu có 6 bãi giống (cho Hải sâm đen, Ốc đụn đốm và Vẹm xanh), và vùng biển Cát Bà có 1 bãi giống (cho Vẹm xanh). Bãi giống được chọn là bãi giống có số điểm đánh giá trung bình của các tiêu chí ≥ 3 và không có tiêu chí nào có điểm = 1. Dựa vào tổng điểm đánh giá các tiêu chí để phân loại các bãi giống định cư có tiềm năng phát triển như sau: (1) Bãi giống có tổng điểm trung bình > 4 và không có tiêu chí nào có điểm = 1 đánh giá bãi giống rất có tiềm năng phát triển nên quy hoạch và khoanh vùng bảo vệ ngay; (2) Bãi giống có tổng điểm trung bình từ ≥ 3 đến ≤ 4 và không có tiêu chí nào có điểm = 1 đánh giá bãi giống có tiềm năng phát triển nên quy hoạch và khoanh vùng bảo vệ nếu có điệu kiện phù hợp; (3) Bãi giống có tổng điểm trung bình từ > 2 đến < 3 và không có tiêu chí nào có điểm = 1 đánh giá bãi giống ít có tiềm năng phát triển không nên quy hoạch và khoanh vùng bảo vệ; (4) Bãi giống có tổng điểm trung bình từ < 2 đánh giá bãi giống không có tiềm năng phát triển, không nên quy hoạch và khoanh vùng bảo vệ. Đã xác định được mùa vụ hình thành bãi giống của các loài: Hải sâm đen từ tháng 4 đến tháng 8, Ốc đụn đốm từ tháng 4 đến tháng 6, Cầu gai từ tháng 4 đến tháng 7, và Vẹm xanh từ tháng 4 đến tháng 7. Đánh giá về sức sinh sản cho thấy các loài này có sức sinh sản tuyệt đối và tương đối trung bình ổn định. Đã đánh giá được sự thay đổi sinh thái và khả năng phát tán giống của các loài Hải sâm đen, Ốc đụn đốm, Cầu gai, và Vẹm xanh. Quá trình phát tán giống chủ yếu phụ thuộc vào dòng hải lưu trong giai đoạn ấu trùng bơi tự do, với phạm vi di chuyển chủ yếu trong khu vực bám đáy.

Nhóm nghiên cứu đã chỉ ra các yếu tố tác động đến bãi giống định cư, bao gồm tình hình khai thác nguồn giống thương phẩm, tác động của hoạt động kinh tế xã hội, biến đổi khí hậu, đặc điểm môi trường nước và tác động của cộng đồng ngư dân. Tại khu vực biển Bạch Long Vĩ, khai thác tài nguyên không bền vững là yếu tố chủ yếu và quan trọng nhất tác động đến bãi giống định cư. Mặc dù các cơ quan quản lý đã nỗ lực, tình trạng khai thác thủy sản không bền vững vẫn diễn ra hàng ngày và chưa được ngăn chặn hiệu quả. Để tăng sản lượng cá, ngư dân đã sử dụng các phương pháp khai thác hủy diệt như lưới mắt nhỏ, te, kích điện…dẫn đến sự suy giảm nghiêm trọng số lượng cá, đặc biệt là cá con, sinh vật đáy và san hô, đồng thời gây ô nhiễm môi trường. Nếu không có biện pháp kiểm soát chặt chẽ các hoạt động này, nguồn lợi thủy sản sẽ suy giảm nhanh chóng, ảnh hưởng xấu đến đa dạng sinh học biển, hủy hoại các bãi giống và bãi đẻ tự nhiên, đồng thời đe dọa sinh kế của người dân địa phương và nguồn cung hải sản cho ngành du lịch trong tương lai. Tại vùng biển Cát Bà – Long Châu, các yếu tố như phát triển cảng biển, vận tải biển, du lịch biển, nuôi trồng thủy sản và khai thác thủy sản quá mức đều có tác động đến môi trường. Tuy nhiên, yếu tố tác động chính tại vùng biển Cát Bà là sự phát triển du lịch quá mức, kéo theo những tác động tiêu cực từ các yếu tố khác. Khi hoạt động du lịch phát triển mạnh, nó ảnh hưởng đến cảnh quan và nguồn lợi sinh vật, đồng thời gia tăng lượng chất thải từ sinh hoạt và tàu bè. Bên cạnh đó, sự gia tăng lượng khách du lịch cũng dẫn đến nhu cầu cao hơn về sản lượng nuôi trồng thủy sản và khai thác, gây sức ép lớn lên tài nguyên biển. Vì vậy, cần phát triển du lịch tại Cát Bà theo hướng kết hợp bảo tồn và phát triển nguồn lợi thủy sản bền vững, để đảm bảo sự cân bằng giữa khai thác và bảo vệ môi trường.

Sơ đồ quản lý bãi giống định cư.

Trên cơ sở đánh giá thực trạng và các yếu tố tác động đến các bãi giống định cư của một số loài hải sản, Ban chủ nhiệm đề tài đã đề xuất các giải pháp bảo tồn bãi giống định cư, bao gồm: giải pháp quản lý khai thác bền vững, giải pháp ban hành cơ chế chính sách, giải pháp giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu, giải pháp giảm thiểu ảnh hưởng môi trường, giải pháp tuyên truyền giáo dục cộng đồng, và giải pháp khoa học kỹ thuật bảo tồn bãi giống định cư.

Có thể tìm đọc toàn văn Báo cáo kết quả nghiên cứu tại Trung tâm Công nghệ thông tin và truyền thông Hải Phòng.