Thông tin kết quả nhiệm vụ KH&CN

Xây dựng đề án khung các nhiệm vụ bảo tồn nguồn gen cấp thành phố đến năm 2025 (28/06/2024)

Hải Phòng nằm tại phía Tây vịnh Bắc Bộ, trung tâm vùng duyên hải Đông Bắc Việt Nam, địa hình Hải Phòng thay đổi rất đa dạng, phía bắc Hải Phòng có dáng dấp của một vùng trung du với những đồng bằng xen đồi, phía nam thành phố lại có địa hình thấp và khá bằng phẳng của một vùng đồng bằng thuần tuý nghiêng ra biển. Là thành phố có nguồn tài nguyên qúy hiếm với gần 1.000 loài tôm, cá và hàng chục loài rong biển có giá trị kinh tế cao như tôm rồng, tôm he, cua bể, đồi mồi, sò huyết, cá heo, ngọc trai, tu hài, bào ngư... là những hải sản được thị trường thế giới ưa chuộng. Tài nguyên rừng Hải Phòng phong phú và đa dạng, có rừng nước mặn, rừng cây lấy gỗ, cây ăn quả, tre, mây... đặc biệt có khu rừng nguyên sinh Cát Bà. Cát Bà chứa đựng đầy đủ các giá trị nổi bật về đa dạng sinh học: thực vật trên cạn 1.561 loài thực vật bậc cao có mạch, thuộc 842 chi, 186 họ, 5 ngành; trong đó có 81 loài thực vật nguy cấp, quý hiếm; 274 loài động vật bao gồm 53 loài thú, 155 loài chim, 45 loài bò sát, 21 loài lưỡng cư. Tại thời điểm nghiên cứu, theo thống kê, Cát Bà hiện có khoảng 21 loài động, thực vật đặc hữu. Thống kê của Trung tâm Tài nguyên thực vật - Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam cho thấy, 24 giống cây trồng của Hải Phòng được bảo tồn bao gồm: 16 giống lúa, 6 giống rau và 2 giống cây có củ.

Trong những năm qua, thành phố đã có nhiều biện pháp bảo tồn đối với những loài cây con có giá trị bị đe dọa tuyệt chủng như bảo tồn Nếp cái hoa vàng, Lan kim tuyến, Trinh nữ hoàng cung, Xạ đen, Bình vôi, quýt Gia Luận, gà Liên Minh, dê núi Cát Bà,... và một số loại cây, con quý khác; song số lượng chưa được nhiều. Bên cạnh đó, nhận thức của người dân về bảo tồn các loại động, thực vật quý hiếm còn rất hạn chế. Ngoài ra, tác động của việc gia tăng dân số và tiêu dùng là áp lực dẫn tới sự khai thác quá mức tài nguyên sinh vật. Sự phát triển kinh tế - xã hội nhanh chóng cũng đã làm thay đổi cảnh quan thiên nhiên. Việc thay đổi phương thức sử dụng đất, xây dựng nhiều cơ sở hạ tầng làm giảm đáng kể diện tích sinh cảnh tự nhiên, tăng sự chia cắt các hệ sinh thái; sự du nhập của các giống mới hay các động, thực vật ngoại lai làm suy giảm môi trường sống của nhiều loài động vật, thực vật. Các giống bản địa đặc sản, quý hiếm dần bị suy giảm nghiêm trọng và đang đứng trước nguy cơ bị tuyệt chủng. Do đó, để thực hiện chủ trương của Chính phủ, Bộ Khoa học và Công nghệ về nhiệm vụ quỹ gen đồng thời đáp ứng yêu cầu thực tiễn, năm 2019, Trung tâm Ứng dụng tiến bộ KH&CN thành phố Hải Phòng đã hoàn thành nhiệm vụ KH&CN cấp thành phố: "Xây dựng đề án khung các nhiệm vụ bảo tồn nguồn gen cấp thành phố đến năm 2025". Nhiệm vụ có ý nghĩa cấp thiết nhằm bảo tồn, sử dụng và phát huy đa dạng các nguồn gen sinh học để phục vụ cho mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội bền vững của thành phố, giữ gìn đa dạng sinh học, góp phần nâng cao sức cạnh tranh của sản phẩm nông - lâm - ngư nghiệp, bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Trong 8 tháng triển khai, nhiệm vụ đã phân tích, đánh giá hiện trạng và đề xuất danh mục bảo tồn các nguồn gen theo các nhóm đối tượng khác nhau, góp phần làm căn cứ để xây dựng kế hoạch và lựa chọn đề xuất các nhiệm vụ quỹ gen cấp thành phố, cấp quốc gia giai đoạn 2020-2025 với mục tiêu bảo tồn và phát triển bền vững các nguồn gen đặc sản, quý hiếm của Hải Phòng.

Theo điều tra đánh giá thực trạng nguồn gen tại Hải Phòng, về nguồn gen cây trồng nguy cấp, quý hiếm, có giá trị cần bảo tồn, Hải Phòng có tổng số 43 nguồn gen cây trồng các loại, bao gồm: 33 nguồn gen cây lương thực (29 giống lúa tẻ và 4 giống lúa nếp), 5 nguồn gen rau và cây gia vị (02 giống cà chua, 01 giống gừng, 01 giống xà lách và 01 giống rau cải), 3 nguồn gen cây ăn quả (01 giống bưởi, 01 giống cam và 01 giống quýt), Bứa và 01 nguồn gen hoa cây cảnh. Vườn quốc gia Cát Bà có 81 loài thực vật nguy cấp, quý hiếm trong Sách đỏ Việt Nam 2007, Sách đỏ Thế giới, Nghị định 32/2006/NĐ-CP. Trong đó thực vật quý hiếm phân bố ở Cát Bà (57 loài) và thực vật quý hiếm được đưa từ nơi khác về gây trồng (24 loài). Trong số 57 loài, số loài có thể làm thuốc là nguồn gen nguy cấp, quý hiếm tại vườn quốc Cát Bà 7/1026 loài: Ba gạc lá to; Ba gạc vòng; Ba kích; Bình; Hoàng đằng; Lõi tiền; Xương cá và 02 loài lan: Lan một lá; Lan hài đốm.

Khảo sát nguồn gen gừng Cát Bà.

Về nguồn gen động vật nguy cấp, quý hiếm, có giá trị cần bảo tồn tại Hải Phòng, thống kê các tài liệu nghiên cứu, nguồn gen vật nuôi quý hiếm tại Hải Phòng hiện có giống gà Liên Minh, dê núi Cát Bà, ong mật giống nội Cát Bà. Tại Vườn quốc gia Cát Bà có 34 loài động vật quý hiếm được ưu tiên bảo tồn, trong đó có 24 loài có trong Sách đỏ Việt Nam, 2007; 24 loài có trong Nghị định 32/2006/NĐ-CP. 

Thống kê được 29 nguồn gen thủy sản nguy cấp, quy hiếm phân bố tại Hải Phòng: Rùa da, Bào ngư chín lỗ, Ốc đụn cái, Cá heo trắng Trung hoa, Đồi mồi, Cá Nhám voi, Cá Đao răng nhọn, Cá Đao răng nhỏ, Cá Mặt trăng, Ốc đụn đực, San hô sừng cành dẹp, San hô cành đầu nhụy, Rong mơ mềm, Cá Bống bớp, Trai bàn mai, Tu hài, Cá song chanh, Cá Song dẹt, Cá Song vua, Trai ngọc môi đen, Mực thước, Sá sùng và thực vật thủy sinh: Rong chân vịt nhăn; động vật thủy sinh: San hô lỗ đỉnh xù xì, San hô lỗ đỉnh, San hô lỗ đỉnh hạt, San hô lỗ đỉnh Đài Loan, San hô lỗ đỉnh no-bi, San hô khối đầu thuỳ.

Khảo sát nguồn gen Hồng cổ An Dương.

Nghiên cứu, thống kê tài liệu liên quan nguồn gen vi sinh vật tại thời điểm triển khai nhiệm vụ chưa phát hiện nguồn gen vi sinh nguy cấp, quý hiếm tại Hải Phòng. Một số nguồn gen vi sinh vật có giá trị như: vi tảo (Tetraselmis suecica, Tetraselmis chui, Tetraselmis sp.Tsbre, Chlorrella vulgaris…); vi khuẩn và nấm (Bacillus megaterium, Streptomyces thermocoprophilus, Bacillus subtilis, Bacillus licheniformic, Saccharomyces boulardii, Saccharomyces cerevisiae, Lactobacillus acidophilus…).

Căn cứ tổng hợp các nguồn gen quý hiếm nguy cấp, quý hiếm, nghiên cứu tiến hành điều tra thực tế tồn tại các nguồn gen cây trồng: Di hương Hải Phòng; Hom mùa Hải Phòng; Cà chua múi Hải Phòng; Bưởi Lâm Động; Cam Đồng Dụ; Quýt ngọt Gia Luận; Xà lách cuộn Hải Phòng; Gừng cay Cát Bà; Hoa hải đường An Dương; Cải xanh Tân Dân. Một số loài trong đợt điều tra không bắt gặp: Ba gạc lá to; Ba gạc vòng; Cà chua lan đá Hải Phòng; các giống lúa (Di hương Hải Phòng, Di hương Kiến An, Di đỏ Hải Phòng, Di trắng Hải Phòng, Di cổ cao Kiến An, Di trắng Hải Phòng B, Dự hương Hải Phòng, Dự Hải Phòng, Dự trục Hải Phòng, Chiêm trắng vỏ Hải Phòng, Hiên đỏ Kiến An, Nhông trắng Hải Phòng, Sài đường Kiến An, Sòi Hải Phòng, Tép Hải Phòng, Tám đen Hải Phòng, Tám dâu Kiến An, Tám giả Hải Phòng, Tám lấp Hải Phòng, Tám lấp Kiến An, Tám lùn Kiến An, Tám trâu Kiến An, Tám ruối Hải Phòng, Tám xoan Hải Phòng, Bầu đỏ Hải Phòng, Cút Hải Phòng, Tép lai Hải Phòng, Nếp quýt Hải Phòng, Nếp hương Hải Phòng. Cũng trong đợt điều tra, có một số nguồn gen đặc trưng, được cho là có giá trị kinh tế và được sử dụng nhiều hiện nay như: Cây thuốc (cây Củ gió, cây Xạ đen, cây Thuốc máu, cây Bổ béo, trầm Chuối guộc, cây Khôi tía, cây Kim ngân, cây Sơn đậu căn…); một số loài có khả năng trồng và xuất khẩu: Cúc hoa, Ngưu tất, Đan sâm, Bạc hà, Ích mẫu, Trạch tả; các cây trồng khác: Nếp cái hoa vàng Đại Thắng, Nếp xoắn, Khoai sọ mùn ốc, Dưa chuột Kỳ Sơn, Giống vải Bát Trang, táo Bàng La, chè Chi Lai; giống thuốc lào ré đen, ré trắng; hồng cổ Hải Phòng.

Nghiên cứu cũng tiến hành điều tra, khảo sát thực tế tập trung một số giống vật nuôi nguy cấp, quý hiếm và có giá trị tại Hải Phòng: giống Gà Liên Minh; dê núi Cát Bà, ong mật giống nội Cát Bà - Apis cerana; Tắc kè Cát Bà, Cầy hương, Mèo rừng. Tổng hợp kết quả điều tra tại các cơ sở bảo tồn lưu giữ nguồn gen thủy sản nguy cấp, quý hiếm và có giá trị tại Hải Phòng cho kết quả: có 11 nguồn gen cá nước ngọt, nuôi phổ biến tại Hải Phòng hiện nay: cá Mè Trắng, cá Chép Hung vảy, cá Chép hung trần, cá Chép vàng, cá Rô phi vằn, cá Trôi, cá Trắm đen, cá Trắm cỏ, cá Mrigal, cá Chim trắng, Cá vược. Nguồn gen cá nước mặn, lợ có 20 nguồn gen: Bào ngư chín lỗ, Ốc đụn cái, Trai bàn mai, Tu hài, Cá song chanh, Cá Song dẹt, Cá Song vua, Cá Song da báo, Cá Song chấm đỏ, Trai ngọc môi đen, Mực thước, Cá Nác, Ngao ô Vuông, Ngán, Trai ngọc môi vàng,Trai ngọc nữ,Cá mú chấm to,Cá Bống bớp, Rươi…

Từ việc phân tích, đánh giá hiện trạng công tác bảo tồn và định hướng bảo tồn, khai thác phát triển các nguồn gen trên địa bàn thành phố, nghiên cứu đã đề xuất các nội dung chính và phương án triển khai của nhiệm vụ bảo tồn các nguồn gen Hải Phòng gồm: Điều tra, thu thập bổ sung nguồn gen thường xuyên, hàng năm; Bảo tồn và lưu giữ an toàn nguồn gen; Đánh giá, tư liệu hóa nguồn gen quý hiếm, có giá trị; Đánh giá di truyền nguồn gen; Thông tin tư liệu, nguồn gen; Khai thác và sử dụng bền vững nguồn gen có giá trị ứng dụng. Phương án triển khai nhiệm vụ bảo tồn nguồn gen và danh mục nhiệm vụ bảo tồn, khai thác phát triển nguồn gen lĩnh vực thủy sản, cây trồng, vật nuôi, vi sinh tại Hải Phòng đến năm 2025 cũng được nhóm nghiên cứu đề xuất với 19 nguồn gen thực vật, 4 nguồn gen động vật và 4 nguồn gen thủy sản. Bên cạnh đó, nhiệm vụ cũng đề xuất 04 nhiệm vụ thường xuyên và 11 nhiệm vụ bảo tồn nguồn gen cấp thành phố; 02 nhiệm vụ đề xuất thực hiện cấp quốc gia; đồng thời xây dựng Dự thảo đề án khung các nhiệm vụ bảo tồn nguồn gen cấp thành phố đến năm 2025 theo hướng dẫn tại Thông tư số 17/2016/TT-BKHCN ngày 01 tháng 9 năm 2016 của Bộ Khoa học và Công nghệ quy định quản lý thực hiện chương trình bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen đến năm 2025 định hướng 2030 và Dự thảo văn bản xin ý kiến của Bộ Khoa học và Công nghệ. 

Có thể tìm đọc toàn văn Báo cáo kết quả nghiên cứu dự án tại Trung tâm Thông tin và Thống kê Khoa học và Công nghệ./.